Makine Emniyetinde Sınırların Belirlenmesi: Makul Şekilde Öngörülebilir Yanlış Kullanım Sınırları
Makul Şekilde Öngörülebilir Yanlış Kullanım: Makine Emniyetinde Sınırların Belirlenmesi
Makine emniyeti ile ilgili herkesin çok iyi bildiği gibi, bir makinenin yalnızca doğru kullanım için güvenli tasarlanması yeterli değildir. 2006/42/AT Makine Emniyeti Yönetmeliği, EN ISO 12100 ve ISO 14121-2 gibi temel standartlar, üreticilere ve tasarımcılara, makinenin makul şekilde öngörülebilecek yanlış kullanımlarını da dikkate alarak risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü getirmiştir.
Peki, bu kavram tam olarak ne anlama geliyor? Hangi sınırlar içinde öngörü yapılmalı ve nasıl uygulanmalı?
Makul Şekilde Öngörülebilir Yanlış Kullanım Nedir?
2006/42/AT Makine Emniyeti Yönetmeliği, 1. Ek’inin 1.1.2 Maddesinin açıklamalarında, yalnızca makinenin amaçlanan kullanımının değil, aynı zamanda makul şekilde öngörülebilir yanlış kullanımının da risk değerlendirmesi kapsamında ele alınması gerektiğini belirtir.
Yönetmelik uygulama rehberinde (Guide to application of the Machinery Directive) bu kavram şu şekilde tanımlanır:
“Makul şekilde öngörülebilir yanlış kullanım, üretici veya tasarımcı tarafından, deneyime, kullanıcı davranışlarına ve diğer tahmin edilebilir faktörlere dayanarak, kullanıcının amaçlanan kullanım dışına çıkabileceği durumların öngörülmesi anlamına gelir.”
Bu tanım, hem makinelerin günlük kullanım alışkanlıklarına hem de kullanıcıların bilinçli ya da bilinçsiz hata yapma olasılıklarına dayanır.
EN ISO 12100 ve ISO 14121-2 Perspektifinden Yanlış Kullanım
EN ISO 12100 (Makine Emniyeti – Tasarım için Genel Prensipler) standardı, risk değerlendirmesinin temel adımlarını belirlerken, özellikle şu hususları vurgular:
- Amaca uygun kullanım senaryolarının tanımlanması
- Makul şekilde öngörülebilir yanlış kullanım senaryolarının listelemesi
- Her iki durum için de risklerin analiz edilmesi ve önlemlerin planlanması
ISO 14121-2 (Risk Değerlendirme – Pratik Kılavuz) ise, öngörülebilir yanlış kullanımları tespit etmek için kullanılabilecek sistematik yöntemleri ve örnek olayları sunar. Bu standart, hata türlerinin, insan davranışlarının ve işyeri koşullarının detaylıca analiz edilmesini önerir.
Örnekler:
| Kullanım Durumu | Makul Şekilde Öngörülebilir Yanlış Kullanım |
| Paketleme makinesi | Operatörün güvenlik kapısı açıkken müdahale etmesi |
| CNC tezgâhı | İş parçasının uygunsuz şekilde sabitlenmesi |
| Pres makinesi | İki elle kontrol cihazı yerine tek elle kullanım denemesi |
| Taşıma bandı | Koruyucu kapağın çıkarılmasıyla birlikte elle müdahale |
Buradaki ortak nokta şudur: Yanlış kullanım, tamamen “anormal” veya “kasıtlı zarar verme” (vandalizm gibi) durumları kapsamaz; günlük iş akışlarında kullanıcıların hatalı davranışları veya makinenin kullanımı hakkındaki bilgi eksiklikleriyle oluşabilecek durumları kapsar.
Sınırların Belirlenmesi: Ne Öngörülebilir, Ne Değil?
Öngörülebilir yanlış kullanım, teknik olarak “olasılık dahilinde” ve “mantıklı tahmin edilebilir” olmalıdır. Bunun dışında kalan durumlar üreticinin sorumluluğunda değildir.
Örneğin:
- Makineyi bilinçli olarak yok etme amacıyla yapılan davranışlar
- Aşırı derecede kötü kullanım (örneğin vinç ile bir insanı taşımaya çalışmak)
- Bir emniyet fonksiyonunu sürekli emniyet OK sinyali vermesi için bypass etmek
- Bir emniyet kapısını kendi üzerine kapatarak içeride çalışma yapmaya çalışmak
bu kapsama girmez.
Uygulama Rehberi açıkça belirtir:
“Üretici, makinelerin amacına uygun olmayan ancak deneyimle veya kullanıcıların doğal eğilimleriyle makul şekilde öngörülebilecek kullanımlarını değerlendirmekle yükümlüdür.”
Bu yaklaşım, üreticilere hem çok geniş hem de makul sınırlar içerisinde bir sorumluluk çerçevesi çizer.
Risk Değerlendirmesine Yansıtılması
Risk değerlendirmesi yapılırken:
- İlk aşamada: Amaca uygun kullanım ve makul öngörülebilir yanlış kullanım senaryoları belirlenir.
- Sonrasında: Her bir kullanım durumu için tehlikeler analiz edilir.
- Son adımda: Gereken risk azaltıcı önlemler (tasarımsal değişiklik, koruyucular, bilgilendirme, eğitim vb.) belirlenir.
Bu adımlar, koruma önceliği hiyerarşisi (design measures → protective measures → information for use) çerçevesinde uygulanmalıdır.
Sonuç
Makinelerin sadece doğru kullanım koşulları altında değil, makul şekilde öngörülebilecek yanlış kullanımlar altında da güvenli olması gerekir. Bu, üreticinin deneyim, kullanıcı davranışı ve işyeri koşulları hakkında bilgi sahibi olmasını ve bu bilgilerle kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapmasını zorunlu kılar.
Unutulmamalıdır:
Risk değerlendirmesi bir belge değil, ürünün ayrılmaz bir parçasıdır.
