Makine Emniyetinde Risklerin Derecelendirilmesi Neden Önemlidir? Gerçeğe En Yakın Derecelendirme Nasıl Yapılır?

1. Giriş

Makine emniyeti kapsamında yapılan risk değerlendirmeleri, yalnızca yasal bir gereklilik değil; aynı zamanda çalışan güvenliğini sağlamak, sistem verimliliğini artırmak ve sürdürülebilir üretimi mümkün kılmak için vazgeçilmezdir. Riskin sistematik olarak analiz edilmesi ve değerlendirilmesi, hangi tehlikelere karşı hangi seviyede önlem alınması gerektiğini anlamamıza yardımcı olur.

EN ISO 12100 standardı, risk değerlendirmesini “makinelerdeki tehlikelerin tanımlanması, bu tehlikelerin yol açabileceği risklerin tahmin edilmesi ve değerlendirilmesi süreci” olarak tanımlar. Standart ayrıca, bu sürecin nihai amacının “risk azaltımına gerek olup olmadığının belirlenmesi ve yeterli önlemlerin seçilmesi” olduğunu vurgular​.

Risklerin derecelendirilmesi, bu sürecin en kritik adımlarından biridir. Çünkü:

• Saha gerçekliğinden uzak, eksik veya hatalı bir değerlendirme, önceliklerin yanlış belirlenmesine,
• Bunun sonucunda gereksiz yatırım (israf) veya yetersiz koruma tedbirleri alınmasına neden olabilir,
• Ve nihayetinde bu durum kazaların engellenememesi gibi ciddi sonuçlar doğurabilir.

EN ISO 12100, tehlikelerin sadece ortaya çıkma olasılığına göre değil, aynı zamanda sonuçlarının ciddiyetine ve maruz kalma koşullarına göre çok boyutlu analiz edilmesini şart koşar. Bu da derecelendirmenin yalnızca puan vermek değil, aynı zamanda riskin tüm bileşenlerini anlamak anlamına geldiğini gösterir​.

Bu bağlamda bu çalışma, özellikle HRN (Hazard Rating Number) gibi sayısal puanlama sistemlerinin eksik yönlerini ele alacak, derecelendirme sürecinin nasıl daha gerçekçi ve işlevsel hâle getirilebileceğini tartışacaktır. Amaç, hem standartlarla uyumlu hem de saha pratiğine uygun bir derecelendirme yaklaşımı önermektir.

2. HRN Yöntemi ve Çarpanları

HRN (Hazard Rating Number) = S (DPH) × F (FE) × P (LO) × A (PA)
Her bir harf, riskin ayrı bir boyutunu temsil eder:

Çarpan	Açıklama
S (Severity)	Zararın şiddeti – Ölüm, uzuv kaybı, yaralanma gibi sonuçların ciddiyetine göre puanlanır.
F (Frequency)	Maruz kalma sıklığı – Tehlikeye ne kadar sık maruz kalındığı belirlenir.
P (Probability)	Tehlikeli olayın meydana gelme olasılığı – Maruz kalma sonucunda olayın meydana gelme ihtimali.
A (Avoidance)	Kaçınılabilirlik – Olası bir olaydan kişinin kaçınma/zararı önleme yeteneği.

Bu metotta mevcut risk değerlendirilirken, ekipmanın tasarımı gereği zarar şiddeti öngörülür. Risk analizi sırasında emniyet önlemiyle elde edilecek azaltılmış risk skorundaki şiddet parametresi ekseriyetle ekipmanın tasarımı değişmediği sürece şiddeti aynı kalır ve risk azaltım tedbirinde şiddet puanı düşürülemez.

Frekans, hedeflenen üretim hızı ve prosese bağlı olduğundan yine ekseriyetle mevcut risk skoru ve azaltımış risk skoru değerlendirmelerinde aynı kalmaktadır.

Kaçınabilirlik ve olayın meydana gelme olasılığı mevcut olan emniyet önlemlerine göre değerlendirilmektedir. Burada öncelikle harmonize standartlara göre değerlendirme yapılır. Standartlardaki tedibirin sağlanması durumunda buradaki çarpanlar risk azaltım aşamasında düşürülebilmektedir.

3. HRN’nin Yetersiz Kaldığı Noktalar

Risklerin derecelendirilmesi, risk analizinin yalnızca sayısal bir hesaplama değil; aynı zamanda doğru önceliklendirme, kaynak yönetimi ve etkin güvenlik çözümleri oluşturma süreci olduğunu gösterir. Saha gerçekliğinden uzak, eksik ya da hatalı bir değerlendirme yapılması durumunda bu süreç ciddi şekilde sekteye uğrayabilir. Örneğin, önceliklerin yanlış belirlenmesi, gerçekten tehlikeli olan durumların göz ardı edilmesine ve daha az kritik risklere gereksiz önlemler alınmasına neden olabilir. Bu da doğrudan kaynak israfına ve maliyetlerin artmasına yol açar. Ayrıca, yanlış yapılan puanlamalar uygulayıcıları yanlış emniyet tedbirlerine yönlendirerek ya aşırı korumaya ya da yetersiz güvenliğe neden olabilir.

Üstelik bazı durumlarda, harmonize standartlara tam uyumlu gibi görünen bir emniyet önlemi bile, kullanıcının çalışma ergonomisini ve iş akışını olumsuz etkileyebilir. Bu tür önlemler, sahada emniyet tedbirlerinin kandırılmasına yönelik davranışları tetikleyebilir. Örneğin; koruyucunun devre dışı bırakılması, iki elle çalıştırma sisteminin bypass edilmesi gibi durumlar, çalışanı daha büyük ve sistem dışı riskler ile karşı karşıya bırakır. Bu da riskin gerçek doğasının, sadece standart metinlere değil, kullanıcı davranışlarına ve motivasyonlarına göre de değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koyar.

Tüm bu sorunların ortak noktası, riskin yalnızca nicel boyutlarla değil, nitel, davranışsal ve motivasyonel yönleriyle birlikte değerlendirilmemesidir. Bu nedenle puanlama sistemlerinin sadece “tehlikeyi ne kadar ciddi ve ne sıklıkla yaşarız?” sorularına değil, aynı zamanda “bu riski kim, nasıl ve neden alıyor?” sorularına da cevap vermesi gerekir.

4. Geliştirme Önerisi: 5. Çarpan – “Motivasyon ve Farkındalık” (M)

HRN yönteminin en büyük eksikliği, değerlendirme yapan kişinin sübjektifliğinden kaynaklanan hataları ve kullanıcının davranış motivasyonunu dikkate almamasıdır. Bu eksikliği gidermek amacıyla, mevcut dört çarpana ek olarak beşinci bir çarpan önerilmektedir: Motivasyon ve Farkındalık (M).

Yeni Formül:

HRN = S × F × P × A × M

M Çarpanı Tanımı:

Kullanıcının tehlikenin farkında olup olmaması ve davranışının bilinçli mi, bilinçsiz mi olduğu; eğitim seviyesi, deneyimi ve karar verme yeterliliği göz önünde bulundurularak değerlendirilir.

M Değeri	Tanım	Açıklama
0.7 – 0.9	Bilinçli, eğitimli, farkında	Kullanıcı tehlikeyi biliyor, davranışı bilinçli ve kontrol altında. Sistem bu durumu kabul edilebilir bir risk olarak değerlendirir.
1.0	Nötr durum	Kullanıcı hakkında net bir veri yok, standart kabul.
1.2 – 1.5	Tecrübesiz veya eğitimsiz	Farkındalık düşük, olaylara hazırlıksız. Risk daha yüksek puanlanır.
1.5 – 2.0	Bilinçsiz, kontrolsüz davranış	Eğitimsiz, sistem dışı kullanım, ihmalkârlık veya riskin farkında olmadan çalışma. Risk ciddi şekilde artar.

 

M < 1 Olur mu?

Evet, M çarpanı 1’in altına düşebilir. Ancak bu yalnızca:

• Kullanıcının sistem hakkında tam bilgi sahibi olduğu,
• Davranışın bilinçli olarak yapıldığı,
• Uzun yıllara dayalı deneyimle desteklendiği,
• Eğitim ve farkındalık seviyesinin belgelenebilir olduğu durumlarda geçerli olmalıdır.

Bu durumda risk, sistemin genel çarpanları sabit olsa dahi daha düşük hesaplanabilir. Ancak bu yaklaşım “riskin hafife alınması” anlamına gelmemeli; aksine bu çarpan, sistemin ince ayar mekanizması olarak çalışmalıdır.

Not: Sistem ilk etapta “Mmin = 1” şeklinde tanımlanarak başlatılabilir, daha sonra saha doğrulamaları ile 0.9 veya altı değerlerin kullanımı değerlendirilebilir.

5. Literatür ve Alan Çalışmalarıyla Uyumluluk

ISO 14121-2, risk değerlendirme araçlarının öznel yönlerini ve “gerçekçilikten uzaklaşma riskini” kabul eder. Aynı şekilde, EN ISO 12100, kullanıcı davranışlarını da değerlendirmeye dahil etmenin önemini vurgular. Bu doğrultuda önerilen M çarpanı, bu standartların ilkeleriyle uyumlu, ancak pratikte eksik bırakılmış bir boşluğu doldurmaktadır.

Akademik yayınlarda da bu konuya yakın eleştiriler mevcuttur:

• Gerçek dışı tahminlerin kaynak israfı, verimsizlik ve güvenlik açıkları doğurduğu vurgulanır.

6. Sonuç ve Öneriler

HRN gibi puanlama sistemleri sade ve pratiktir, ancak sahadaki karmaşık insan davranışlarını ve farkındalık düzeylerini dikkate almamaktadır.
“Motivasyon ve farkındalık” çarpanı, bu eksikliği gidermek üzere önerilmiştir. Bu yaklaşım:

• Risk analizini daha insan-merkezli hâle getirir,
• Emniyet tedbirlerinde doğru önceliklendirme sağlar,
• Kaynak kullanımını optimize eder,
• İş kazalarının önlenmesine katkı sağlar.